Transcribo a intervención do catedrático Avelino Muleiro na Casa do Libro con motivo da presentación de ''Maestro de Campobecerros'' do 22 de Maio do 2017.
PRESENTACIÓN LIBRO Maestro de Campobecerros, de Pedro Fernández Núñez
É para min unha honra participar
neste acto de presentación do libro Maestro
de Campobecerros, de Pedro Fernández Núñez. Ademais estou ben acompañado
porque me acompaña a parte do autor e do editos o meu amigo Antón Pulido, autor
da portada do libro. E onde está Pulido o éxito está garantido porque con el
non hai aburrimento.
Cando
se me invitou a estar neste acto aceptei de inmediato porque Pedro é un bo
amigo, que nos coñecemos desde hai moito tempo, compartindo con el e con Antón
o mesmo centro educativo de bacharelato, como saben moitos dos aquí presentes;
pero, ademáis, Pedro forma parte do IEC, do que eu son director, pois é socio
desde hai uns anos. E a historia que nos conta no libro pertence, en boa parte,
ó ámbito territorial de investigación que establecen os Estatutos do Instituto
de Estudios Carballiñeses.
Teño que confesar que parte do libro a
lin durante un par de horas dunha noite e o resto, nunha hora da tarde. E direilles
que me fun metendo nel desde o principio con certa curiosidade e, pouco a
pouco, íame decatando que, ós poucos, empezaba a agromar en min a nostalxia porque
me atopaba con lugares comúns e con persoas que dalgunha maneira me resultan coñecidas
ou me soan. Para min sonmme familiares, por vecindade ou proximidade, os
lugares de Oseira, Confurco, Xendive, Carballiño, A Bubela, Nogueiroa, Almuzara…
ou nomes como a hospedería “La Confianza”, Cafetería el Cortijo, a rúa do
Progreso (antes Xeneral Franco), a rúa Villar, a rúa do Paseo (en Ourense).
Nesta mesma nómina meto os nomes de Aurelio, Alfonso, Pedro… cos que gardo
certa relación ou dos que teño referencias.
Pedro
cualifica este libro de “novela costumbrista”. E ten razón porque se facemos
caso ó que se entende por tal -A novela costumbrista ou de costumes é un xénero literario
cuxa finalidade é retratar e describir os costumes e tipos dun país, rexión ou
pobos- coincide co contido do libro.
Con todo, tampouco
se poderá considerar un dislate catalogalo de biografía e, ó mesmo tempo, de
pequena autobiografía porque el, aínda que relata a vida de seu pai, faino
referenciándoo como José ou Pepe. E o Pedro que aparece polo medio, tampouco di
que sexa el, senón que aparece como o fillo de José. É dicir, o libro vén a ser
un relato, contado en terceira persoa, pero debaixo da que se agochan o pai
(protagonista), fillos, muller, familia e amigos.
O
papel de Pedro neste libro evócame El
Espectador de Ortega y Gasset. Dicía Ortega que baixo o título de El Espectador está a integridade dos
pensamentos emboscados que só se pode desenvolver na vida mesma da obra. E
ademáis, Maestro de Campobecerros
tamén coincide co Espectador na teima
e insistencia da política collida da man da Guerra Civil. “Desde hace medio siglo, en España y fuera de España, la política
–es decir, la supeditación de la teoría a la utilidad- ha invadido por completo el espíritu”, escribe Ortega.
Co Maestro de Campobecerros, Pedro pretende
converterse no espectador que quere transmitir ós seus lectores costumes,
crenzas, vivencias, situación, vicios e virtudes dunha sociedade da posguerra,
enquistada no pasado, que empezaba a modernizarse moi devagar e con enormes prexuízos.
E, polo tanto, un relato antropolóxico
dunhas comarcas concretas que son xeneralizables a toda Galicia e mesmo a
España.
Detrás de Pepe
e dos personaxes cos que trata este, escóndese unha historia real cuxo cerne
está labrado co Seminario e coa Guerra Civil. E sobre ese eixo pivotan temas
tan importantes como a relixión, a moral, a política, a economía, a pobreza, a
psicoloxía… E por iso Pepe e os seus interlocutores contribúen a facer a
historia en maiúscula.
“Hacer historia no es lo mismo que escribir la historia. La historia la
hacen realmente los hombres y los hechos al producirse y proyectarse en el
tiempo como algo que pasa. Rememorar esos personajes y sus obras es propio de
la historia, comprendida por Cicerón como “maestra de la vida, testimonio de
los tiempos, luz de la verdad, vida de la memoria, nuncio de la antigüedad”.
Hay que partir del presente y tratar de llegar a las entrañas del pasado para
conocerlo tal cual fue. La tarea no es fácil porque el tiempo no deja señales
de su marcha sucesiva y sin interrupción”.
Estas
palabras marcan o comezo dun traballo titulado Quehacer: MEMORIAR, de Ignacio
Herrero Fuentes, outro mestre como Pepe, pero republicano e represaliado, nado
en Pedrafita do Cebreiro en 1909 e finado en Venezuela en 2005. Ignacio Herrero
pertenceu á Asociación de Trabajadores de la Enseñanza en Orense (ATEO).
Despois da sublevación do 18 de xullo de 1936 foi detido, aínda que logrou
fuxir da cadea. Exiliouse en Cuba e despois pasou a Panamá onde foi profesor na
Universidade dese país.
Pepe e Ignacio
Herrero fixeron historia en Galicia, e tanto Pedro Fernández Núñez, con Maestro de Campobecerros, como Xosé
Manuel Cid, con Educación e ideoloxía en
Ourense, 616 mestres represaliados, escribiron esa historia.
O
29 de decembro de 2010, Xesús Alonso Montero, Xosé Lois Gonzalez “O Carrabouxo”
e mais eu presentábamos en Esposende (Ribadavia) o libro de Xosé Manuel Cid
–profesor da Facultade de Ciencias da educación da universidade de Vigo no campus
de Ourense- titulado Educación e
ideoloxía en Ourense na IIª República. Dicía eu daquela que naquel acto íamos presentar un libro dun episodio,
estremecedor e triste, da historia deste país. Un
libro no que se denuncia a persecuación, a depuración e a purga ás que se viron
sometidos mestres e mestras desde 1934 ata ben entrado o réxime franquista.
Fálase nese libro que foron máis de 616 mestres e mestras da provincia de
Ourense os que sufriron algún tipo de sanción. Algúns deles foron asasinados.
Un grupo importante destes
mestres agrupáronse nunha Asociación dos Traballadores do Ensino de Ourense
(ATEO), (¡curiosa coincidencia
ideolóxica do acrónimo coa semántica do sustantivo equivalente!). O órgano voceiro do seu traballo foi unha
revista, Escuela del Trabajo, na que plasmaban as publicacións do seu labor
fundamentalmente pedagóxico. Estou seguro de que José, o Maestro de Campobecerros, non pertencía a esa Asociación, aínda que
no libro que presentamos hoxe non se di nada ao repecto. Pero seguramente si
que debía coñecer a moitos daqueles mestres xa que algúns deles pertencían a
mesma comarca do Carballiño. Eloy Sobrino
Villar, con escola en Beade; José Rivera, en Avión; Longino Rodríguez de la Iglesia, que foi
asasinado, nas Terras do Carballiño; Ramiro
Gómez, en Partovia; Heriberto
Rodríguez Ozores, en Maside; Evaristo
Suárez Alberte, Director da Graduada do Carballiño; José Varela, na Veiga.
Pero aínda que José os
coñecese, non tería que levarse moi ben con eles, xa que, polo que di Pedro,
fillo de José, paréceme que non encaixaba no seu perfil. Porque se facemos caso
de como actuaban moitos daqueles mestres, José arrepiaríase de tratalos. Vexan
este documento dun daqueles mestres, Raúl Gonzalez. Del escribía, o 4 de
febreiro de 1939, o instrutor como cargos o seguinte:
“En el aspecto profesional enseñaba a los
niños de su escuela doctrinas disolventes, llegando al extremo de coger un
crucifijo y arrojarlo al suelo en presencia de sus alumnos, los que efecto de
las expresadas enseñanzas, proferían y escribían blasfemias con el beneplácito
de su profesor”. Sic.
José, en cambio, rezaba o rosario e as ladaíñas, nas que a veces se quedaba
dormido. Cumplía con el “precepto” y compraba la bula en la Cuaresma. Como di
seu fillo Pedro (pág. 152), “José era
creyente y siempre veía por encima de todo la acción de un ser superior y
hablaba a menudo de la doble dimensión del hombre: material y espiritual.... Le
encantaba ir a misa los domingos con todos sus hijos”.
Nada
que ver, xa que logo, a presentación daquel libro de Xosé Manuel Cid con esta
de Pedro. A de hoxe é unha presentación dun personaxe que destila honradez,
defensa duns valores compartidos por unha grande maioría de galegas e galegos
(familia, traballo, educación, xustiza), tolerancia (especialmente cos incrédulos
e republicanos), etc.
Non hai dúbida ningunha
que este libro que hoxe presentamos, a parte de cualificalo como novela
costumbrista, é un estudo antropolóxico e social dunha época da historia de
Galicia posterior á Guerra Civil. A min este libro faime evocar as Memorias dun neno labrego de Xosé Neira
Vilas. Hai un certo paralelismo nos contidos, na estrutura sumarial e mesmo na
forma do relato.
A descrición da vida na aldea
das Memorias preséntanola Neira Vilas
así:
“No inverno, frío. Ganas de estar arreo ó pé do lume. Faladurías de
neves e lobos. Os brazos son como espeteiras para encolgar farrapos. Murnas,
fridas, dedos sen tentos.
Que saben disto os nenos da vila! Eles ignoran o que eu pensó mentres
boto ó corpo un gurrucho de caldo con broa. Ou que sinto cando estou no monte
pingando, aterecido, vendo por entre a chuvia un fantasma bretemoso en cada
árbore.
A aldea é unha mestura de lama e
fume, onde os cans ouvean e a xente morre “cando está de Deus”. Os rapaces
somos tristes. Enredamos, corremos tras dos foguetes e ata rimos, pero somos
tristes. Temo a pobreza e os trafegos da terra aniñados nos ollos…
Vexo sombras e luces, nubeiros que viaxan, lume, árbores…
(Día da festa) Diante ía un
home coa cruz. Seguía outro co pendón. E despois o estandarte, santos, o cura,
vellas que rezaban, rapaces…¡que sei eu! Coma todos os anos. Tocaban os
gaiteiros unha marcha. A mesma de sempre. Cada tanto, un home arrimáballe o chiqueiro
a un foguete de tres estralos. Os rapaces coríran tras da canavela… E miña nai
arretregábame contra si. “Reza e mira para os sntos”, dicíame.
“Eu son Balbino. Un rapaz e
aldea. Coma quen di, un ninguén.’’
Os costumes de Campobecerros e de
Xendive non se diferencian dos da aldea de Balbino: Festa da parroquia, a
celebración do Entroido, vivencia do enterro, arraigo relixioso nas familias…
Destacan tamén os
personaxes curiosos, presentes en todas as parroquias galegas. Na aldea de
Balbino están o xudío –que filosofa con Balbino sobre a existencia de
Deus e a hipocresía da xente que vai á igrexa-, o Mosteiro –veciño que emigrou
a Cuba-, o Cordal –que critica os
costumes dos vecinos-, o pai de Andrés –con tres fillos e sempre borracho-, o
can Pachin, o tolo de Quintás…
O
paralelismo entre os dous libros, o Maestro
de Campobecerros e Memorias dun neno
labrego parecen evidentes. Así temos a descrición da escola en ambas
aldeas: Balbino relata a su experiencia na escola. “Hai un curro con plantas de chuchamel e dúas nogueiras moi grandes. As
escaleiras do patín son de pedra, con carraza nas xuntas, pola chuvia. É grande
a escola pero está sempre baldeira. Van poucos rapaces. Ás veces non vai
ningún. Don Alfonso (o mestre) era ruín. Explicaba pouco e zoscaba arreo. ¡Que
maneira de mallar e de turrarnos das orellas! Moitos rapaces lataban, non ían á
escola porque tiñan medo. E porque non entendía o falar de don Alfonso. ‘’
Algo parecido debeu pasar en
Campobecerros cando chegou José á escola: (Páx.
42-43) “Vió como unos niños
escapaban corriendo al pasar a su lado y gritando e incluso algunos
escondiéndose como asustados: Llegó el nuevo maestro, gritaban. Ocultaros,
corred. Pero chega José que lle di ós alumnos: “Tengo que enseñaros, sobre todo el alfabeto, la doctrina y los
números…” (páx. 46) Tamén chegou Eladia na escola de Balbino, de quen se enamora
o rapaz. Hai, con todo unha diferenza: nas Memorias,
Balbino quéixase de non entender como fala o mestre –fala en castelán-, mentres
José fálalle ós eus alumnos en castelán.
Mesmo a morte
do padriño de Balbino é un relto paralelo o de Alfonso, o cura de Trasariz,
sobriño de José. E, curiosamente, o Petorro do Maestro de Campobecerros parecía copia do Serafín, o enterrador,
das Memorias dun neno labrego.
“Petorro –escribe Pedro- era
“un auténtico cero social, un desconocido, un don nadie, un inútil; un moz del
pueblo que las tenía todas: pequeño, retrasado mental y además tartamudo.
Hablaba como si tuviese la garganta rota. Sin una mano… Casi siempre llevaba
una camisa negra y pantalones de pana marrón y zuecos. (páx. 116).-
Serafín “é home de poucas falas e de paso vagoroso. Pequenote, fraco e pernas
tortas como abeacas… Falaba a treu e coma se estivese nun púlpito… Disque veu
da montaña hai moitos anos. Gasta pantalón de dril e chaqueta de pana
remontada, e leva posta sempre unha pucha grande…’’
Hai algúns temas
recorrentes no libro: a relixión, a Guerra Civil, os fenómenos meteóricos
(auga, treboada, frío, neve, calor), a natureza, os costumes, os marxinados e
desarraigados, e a familia. A vida da posguerra está suliñada con toda a crueza
elixindo situacións e personaxes que encarnan a pobreza nas circunstancias máis
extremas. E o autor deste libro trata de enfrontar as ideas, as crenzas e a
conduta de seu pai con personaxes antitéticos: Alejandro “el rojo”, Don Manuel
o cura, Atilano “el comunista”, Petorro o “tartamudo”, Agapito “o indiano”,
Cañón “borracho y blasfemo”, Carolo “el loco”...
Trato especial merecen para o
autor tres curas ós que José lle ten algunha manía: seu tio Juan -o castrense-,
Don Manuel –o cura da parroquia de Xendive- e Ribada –o cura de Campos. José
non aceptaba con ningún deles as súas condutas. Só respectaba e apreciaba a
forma de ser de seu irmán Alfonso, cura de Trasariz que faleceu ós 30 anos
dunha morte sen esclarecer.
E non faltan anécdotas no
libro que producen desternillo. A min fíxome rir a seguinte: (Páx.cita)
Lean o libro e despois a ver se
comparten a idea de que “cualquier tiempo pasado fue mejor”.
Parabéns, Pedro.
AVELINO
MULEIRO
Vigo, a 22 de maio
de 2017
Casa do
libro
